Գյուղացի Համբոյի տունը դրսից կռիվ էր եկել:
Համբոն Թորգոմի ու Մարոյի տան փոքրն էր: Էդ խեղճ Մարոյի ցավերը հենց Ջանգյուլումի օրերին պիտի բռնեին… չորրորդ տղի անունը՝ Համբարձում դրին:
Մեծ ախպերներից ոչ ոք գյուղում՝ չմնաց. Ի՞նչ կյանք կար գյուղում՝ բացի այրող արևից, պահանջկոտ հողից ու առավոտից մինչև գիշեր աշխատանքից: Ասեցին, որ քաղաքի կյանքն ավելի հարմար է մարդու համար: Ժամանակին վեր ես կենում, ժամանակին գալիս տուն, մնացած ամեն ինչն էլ խանութում լիքնա: Ոչ անձրևին ես երկնքին աղոթելով սպասում՝ մի բան էլ հոժար չես, ոչ կարկուտից սարսափում:
Համբոն, որպես փոքր զավակ, ծնողների հետ մնաց, անունն էլ կպավ՝ գյուղացի Համբո, դե,՛ ինքներդ էլ գիտեք, թե՝ ինչու: Տնեցիք շատ շուտ որդու ականջը «կտրեցին», դեռ բանակ չտարած՝ հարս բերին՝ ոսկի աղջիկ, անունը՝ Բրիլյանտ:
Բանակում Համբոն պարգև էր ստացել, որպես ամենալավ նշանառու: Բայց, դե հո էն ժամանակ բացի Ամերիկայից զատ ուրիշ թշնամի չկար, էն էլ մենք ուր, Ամերիկան ուր... շատ հեռու էր՝ հէչ Համբոյի կրակելու բանը չէր :
Երբ քաղաքում սկսեցին միտինգներ անել, գյուղացի Համբոն մեծ եղբորը խնդրեց.
– Եզնիկ, էս անգամ որ հեղափոխություն անեք, մի քիչ հող դասավորեք գյուղացուն: Հետն էլ՝ մի քիչ անասուն տվեք մարդկանց:
Համբոն կարծում էր, թե քաղաքն ավելի ժողովրդային է, սովոր էր գյուղի կարգերին, նախագահը գյուղի ժողովրդի հետ հաշվի էր նստում, բայց՝ մեկ է՝ էն ոչ ու փուչ եղած ռայկոմի ասածն էր անում:
Համբոյի երեխեքն իր նման հողին կպած էին, հորը մենակ չէին թողի: Դպրոցի ճամփեն նրանց առանձնապես չէր գրավում, պորտը՝ կտրելուց հանդն էին գցել: Հողն ու անասունի գործը դուրներն ավելի էր գալիս:
Միտինգներից քիչ անց պարտիականներին քշեցին, ձեռներից ամեն ինչ առան, կամ իրար մեջ բաժանեցին, պարտիաներին էլ նոր անուններ դրեցին: Համբոյին ու մյուս գյուղացիներին էլ մի քիչ վարի ու ցանի հող հատկացրեցին:
Համբոն երեկոյան նստեց գյուղամիջում ու բողոքեց.
– Բա էս տավարին խոտ ա պետք, ավտո ա պետք, բենզին-մենզին: Բա էդ մեկուկես հեկտար անտեր մնացածին տրակտոր ա պետք, սալյարկա - մալյարկա… Բա էդ ո՞վ ա տալու…
Գյուղի բիձեքն օրորեցին գլուխներն ու ասացին.
– Բա ձրի հող են տվել, այ Համբո, սալյարկեն էլ քեզնի՛ց:
– Խի՞ ա ձրի, Մուկուչ հոպար: Բա պապս ինչի՞ համար Սիբիր գնաց:
– Ա՛յ Համբո, սաղ մեր պապերն էին մեղավոր, էն Սիբիրի տեղն ո՞վ գիտեր, գնացին ու մնացին, էլ հետ չեկան…
Մեկն էլ, ռուսաց պատմությունից լավ էր տեղյակ՝ Համբոյին խելքի բերեց.
– Էս ռուսն ինչքան եղել ա, Սիբիրն էլ հետն ա եղել:
Բայց բիձեքին կարա՞ս բան հասկացնես: Համբոյի պապն ուզեց՝ չեկա՞վ: Էն սատկածի սատկելուց հետո նոր բոլորի ոտներն ու աչքերը բացվեցին, լեզուն էլ հետը: Բայց հիմա էլ իրանց կամքով են Սիբիր գնում: Թաթարիա, Բաշկիրիա, բա Սիբիր չի՝ի՞նչա: Նույնիսկ ավելի վատն ա Սիբիրից՝ համարի՝ թուրքի երկիր ա: Մի օր իրանց երեսը կպատռեն, հո՛ թուրքն ամեն տեղ թուրք ա մնում:
Համբոն եկավ տուն, կնոջ տված թարմ թոնրալավաշով փրթած ճաշը փորը քաշեց ու ասաց.
– Բրո, էսքան հող առանց տրակտոր ո՞նց ենք վարելու: Հո եզով-գոմշով չե՞նք վարի, էն դարն անցավ: Արի Թորիկին ուղարկենք քաղաք, շինարարության վրա Եզնիկի հետ տրակտորի փող աշխատի:
– Որ իմ խոխեն գնաց քաղաք, էլ էդ անտեր քաղաքից ո՞վ ա հետ եկող: Ասում են՝ ոչ ոք չի աշխատում, առավոտ կանուխ գնում են հրապարակ ու գոռում-գոչում, ձեռքի ռադիոյով ճառ ասում: Իմ խոխեն ոչ ճառ գիտի ասել, ոչ էլ հոպարի տանը տեղ կա, մի սեյնակ ա, էն էլ վեց հոգի ճխտած: Հետ տուր, էդ հողն էլ իրանց գլխին կպնի, անասունն էլ: Խոմ սոված չենք պահի:
– Բրո, անունդ Բրլլյանտ են դրել, բայց մի կոպեկի խելք գլխումդ չկա: Հազիվ հեկտար հողի ու մի երկու ավել կովի տեր ենք դարձել, ես էդ տրակտորը Գեղամենց արտից գիշերով կբերեմ, առավոտ հետ կտանեմ: Խոտն էլ կառնենք, կոմբիկորմ՝ միշտ էլ առել ենք: Մենակ ասա՝ թարխունը լավ գնա էս տարի:
Ու Համբոն, որը ոչ տեր, ոչ տերտեր չէ՛ր ճանաչում, նայեց վերև, երկնքի կողմ:
Երկու-երեք տարին անցան երկու-երեք շաբաթվա պես, գյուղացի Համբոն համարյա հարստացել էր: Արդեն գազ էր ուզում անցկացնել տուն, հին գոմը մեցացնել, բայց էն միտինգներից պրծնել չկարողացավ, միտինգն ինքը եկավ տուն: Մեծ տղեն դպրոցը նոր ավարտած, մի օր հորն ասաց.
– Պապ, էթամ Ղարաբաղ, մեր տղերքին օգնել ա պետք, մի քիչ կռվեմ, հունձի դեմ հետ գամ...
Մեծին սև օրով սև ավտոյով բերին տուն, իրա ոտով չեկավ: Գյուղից երկու թառլան թաղեցին, Համբոն գլուխն ափերի մեջ առած, գոմի հետևում լաց էր լինում, մարդկանց մոտ ամաչելով ասում.
– Բա էն էլ ա Հայաստան, էն էլ ա մերը...
Մի ամիս չանցած, քառասունք տված միջնեկն առավոտը կովերին գյուղի հովիվ Իսոյին հանձնեց, եկավ հացատուն ու մորն ասաց.
– Ադե, էն տղերքը որ Թորիկի ընկերներն էին, լուր են ուղարկել, հասնել ա պետք:
Գյուղացի Համբոն, էն երկիրը, որ էլի Հայաստան էր, գնացած չկար ու մինչև միտինգներն էլ էն երկրի մասին կարգին լսած էլ չէր: Ո՞վ էր գյուղից էդքան հեռու արևտուր անում: Ռադիոն ու տելեվիզորն էլ հազիվ Մոսկվայի ու Երևանի լուրերին էին տեր, իրենց գյուղի մասին կյանքում չխոսեցին: Քաղաքի շուկան էր իր տեղն առաջ, հիմա էլ գալիս, հենց դռնից ու բակից տանում էին ապրանքը.
– Այ բալամ… Էրեվում ա, հետդ պիտի գամ: Գոնե տեսնեմ, ինչ օրի ենք…
Տունը Բրոյի ու մնացած տղերքի վրա թողեց, ճամփա բռնեց դեպի Ղարաբաղ:
Գյուղացի Համբոն ցնցված էր դեռ Գորիսից, անցան Լաչինով, սարերն էստեղ ուրիշ ձև ունեին. մառախլապատ սարերը մեկը մյուսի հետևից մշուշոտ գիծ դառնում, մառախուղի մեջ կորչում: Կող ու կուշտն ուրիշ էր, լեզուն էլ համարյա անհասկանալի:
Ոչինչ չըմբռնեց նրանց խոսակցությունից, բայց Համբոյի հետ հայերեն էին խոսում.
– Հոպար, տղերքդ հերոս են: Թորիկն էլ մեր ախպերն էր: Քան՜ի թուրքի վերջ տվեց: Դու անհոգ եղիր, էս անգամ մեր հրամանատարն էնպես տղայ ա, մինչև Բաքու ենք հասնելու:
Մինչև Բաքու ո՞վ թողեց, ձեռներից բռնեցին, ոտերը կապեցին, չթողեցին հասնեն, աշխարհի շներն էլի խառնվեցին մեր բախտին, մեծ ախպոր անունն էլ մթոմ բարեկամ ազգ էր, մեկ ա՝ դավաճան գտնվեց, էտ էլ հո Համբոն շուտվանից արդեն ջոկել էր: Բայց պատերազմն ավարտվեց: Համբոյի տղեն մի քիչ էլ մնաց ու գրեց գյուղ.
– Ադե ջան, ես կմնամ էստեղ, սահմանում փորձված մարդ ա պետք, հո չե՞նք թողնի սահմանն անտեր: Ինձ ոչինչ մի ուղարկեք, լյոխ լյավ ա, մի բան էլ ես կարամ օգնեմ:
Գազն անցկացնելու փողն ուղարկեց, նոր գոմի շինանյութն առան, Բրոն թաքուն լացում էր ու հարևաններին ասում:
– Դե իմանանք Ռուսաստան ա գնացել, բա էն էլ ա Հայաստան, ռուս էլ չի առնի, էսա ուր որ ա Հայկոս կգա:
Փորձված Հայկոն էլ իր ոտով հայրական տուն չհասավ: Ազերի դիպուկահարի գնդակը հասավ նրան, երբ ընդամենը մեկ վարկյանով գլուխը խրամատից հանեց դուրս: Ադեն մազերն էր պոկում, ճիչն էլ մինչև երկինք էր հասնում: Սևավորված գյուղացիք սեղանի շուրջը Համբոյին մխիթարում էին.
– Լավ ա, գոնե երկուսն էլ հլա կան, բա որ էրկսի օրը Աթանեսենց Մխոի մինուճարն էր…
Գյուղացի Համբոն պղտորված աչքերով նայում էր սեղանակիցներին, քամուց ու արևից սևացած ձեռքերով ճզմում էր գլուխը, որ չպայթի:
Խեղճ Բրոն երկու դարդի չդիմացավ, մինչև գարուն Բրո չկար, Համբոն էլ գյուղում մենակ ի՞նչ էր անելու:
Քոսն ընկել էր Համբոյի տան բախտի վրա ու նա գիտեր, որ էս անգամ արդեն ուրիշ ուժ է կանչելու իր մնացած տղերքին: Ահավոր մի ուժ, որ վրեժ է կոչվում…

Անասունն էլ ծախեց, մեքենան էլ էժան գնով տվեց քավորի տղին, իր հեկտարն էլ «տեր կայնի ասելով», էն մի քանի կոպեկն էլ տվեց՝ քար դրեց Բրոյի ու որդիների գերեզմանին:
Մնացած փողն ու երկու տղերքին առավ ու իրենց ոտով բանակ գնացին: Ուղիղ՝ Ղարաբաղ:
Անծանոթ քաղաքների ու գյուղերի անուններ սովորեց, ղարաբաղցու լեզուն էլ արդեն լավ հասկանում էր: Իսկ թե ոնց գյուղացի Համբոյին զենք տվեցին ու բանակային դարձավ, մեկ ինքը, մեկ էլ Աստված գիտեր: Բայց ինչ էր որ, հազիվ 40 տարեկանից քիչ անցած: Հրացանն առած, շրջում էր սահմանի գյուղերով, ու գիշերով սահմանի էն կողմի սիգարետի կրակներին նշան դնում:
Երբ տղերքը բանակից պրծան, գյուղացի Համբոյի հաշվին 50-ից ավել վրեժի արդյունք կար: Բայց դրանց ո՜վ էր հաշվում, դրանց մոր գոռոցն ու ոռնոցն ով՜ էր լսելու կամ հաշվի առնելու: Քար ու քանդ էին էն գյոզալ երկիրն դրանք արել, ավիրել…
Մեկէլ օր տղերքն ասին Համբոյին.
– Պապ, մենք Ռուսաստան ենք ուզում գնալ: Հոպարները կանչում են, ասում են՝ կօգնենք, տուն-տեղ կդնեք, Ռուսաստան հեշտ ա:
Համբոն միանգամից կծկվեց, հէչ չէր սպասում տղերքից Ռուսաստանի անուն լսել: Բա էսքան տանջվեն, կռվեն ու մրսեն, որ էթան ուրիշ երկիր:
– Պապ, հո չենք մնա, մի քիչ փող-մող կաշխատենք, մինչ և ստե լավանա...
Գյուղացի Համբոն տղերքին ճամփեց, եկավ իրենց գյուղ, բայց արդեն էլ ի՞նչ տուն: Որդիներից երկուսին հողին էր տվել, էն երկուսին էլ իրանց ոտով օտար երկրի ճամփեն բռնեցին, հո ետ չէի՞ն դառնալու: Համբոն եկավ Բրոի գերեզմանի քարի կողքին նստեց ու հարցրեց.
– Բրո ջան, վայթմ ես էլ Ռուսաստան գնամ, ի՞նչ կասես: Էս պատերազմը մեր տղերքին չթողեց գյուղի ապրանք դառնան, բա որ գնան, վայ թե ռուս առնեն, հը՞: Էդ էլ ասա, կմնան, բա հիմա ես ու՞ր մնամ առանց իրանց, առանց տղերանց…
Բրոն բան չասաց, ի՞նչ պիտի ասեր… Ինքն իր երկուսի կողքին էր, արդեն իր տեղը գտած, տեղավորված:
Գյուղացի Համբոն արտասուքն աչքերից մաքրեց ու հազիվ լսելի ասաց, թե՝ մտածեց, ինքն էլ չգիտեր:
– Բրո ջան, որ ես էլ էթամ, ավել- պակաս կներես, վայ թե ես էլ ռուս առնեմ, հայերի մեջ քո նմանին հո չեմ ճարի…